W momencie, gdy osoba zmarła pozostawia po sobie spisany testament, a swój majątek przepisuje jednej lub kilku osobom zazwyczaj nie występują problemy z jego przyznaniem lub podziałem. Takie działania odbywają się u notariusza lub w najgorszym wypadku na drodze postępowania sądowego. Sytuacja wydaje się bardziej skomplikowana, gdy zmarły nie pozostawia po sobie testamentu. Kto w takim wypadku dziedziczy pozostały dobytek po umarłym?
Dziedziczenie ustawowe
Dziedziczenie majątku wg. ustawy następuje w momencie, gdy zmarły nie pozostawił po sobie testamentu oraz gdy osoby powołane do spadku nie chcą lub nie mogą zostać spadkobiercami (np. nastąpiła ich śmierć przed otwarciem dziedzictwa). W przypadku, gdy następuje powołanie spadkobierców w testamencie tylko w stosunku do jakiejś części pozostawionego spadku, pozostała jego część także zostanie podzielona na podstawie zasad dziedziczenia ustawowego, wyjaśnia Andrzej Romanowski, adwokat Toruń. Powszechnie przyjęto, iż zmarły, który nie pozostawił po sobie testamentu lub spisał w nim tylko część swojego majątku, zgadza się on na rozwiązania wg ustawy dziedziczenia.
Testament a dziedziczenie ustawowe – co jako pierwsze?
Biorąc pod uwagę obowiązujące przepisy prawne w Polsce, pierwszeństwo posiada wola zmarłego. Jeśli spadkodawca zostawia po sobie ważny dokument testamentu, to na jego podstawie następuje podział lub przyznanie majątku. W razie braku testamentu przyznanie spadku przebiega w oparciu o przepisy Kodeksu Cywilnego.
Spadkobiercy ustawowi – kto dziedziczy?
Lista spadkobierców ustawowych została sporządzona na podstawie związków rodzinnych, czyli tych wynikających z więzów krwi, małżeństwa itp. Do osób, które mogą zostać spadkobiercami pozostawionego majątku po zmarłym bez testamentu są:
- Małżonek osoby zmarłej
- Dzieci zmarłego
- Wnuki spadkodawcy
- Prawnuki zmarłego
- Rodzice osoby zmarłej
- Rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa (czyli dzieci, wnuki i prawniki rodzeństwa osoby zmarłej)
- Dziadkowie spadkodawcy, oraz
- Pasierbowie zmarłego
Ustawa z dnia 2 kwietnia 2009 roku wprowadziła poszerzenie kręgu spadkobierców ustawowych o dziadków oraz pasierbów osoby zmarłej. Możliwe jest więc np. aby dziadek otrzymał spadek po swoim wnuku.
Obecnie obowiązują cztery grupy spadkobierców ustawowych, gdzie osoby wchodzące w skład grupy dalszej mogą odziedziczyć spadek dopiero, gdy nie istnieją spadkobiercy należący do grupy bliższej. Są to:
1 grupa – małżonek oraz dzieci osoby zmarłej, a także zstępni dziecka (dzieci, wnuki), które zmarło przed otwarciem spadku
2 grupa – małżonek i rodzice spadkodawcy, rodzeństwo spadkodawcy (jeśli któryś z rodziców umarł przed otwarciem spadku) oraz zstępni rodzeństwa spadkodawcy (dzieci, wnuki), gdy któryś z rodzeństwa nie dożył dziedziczenia
3 grupa – gdy nie istnieją spadkobiercy z grupy I i II do dziedziczenia mają prawo dziadkowie osoby zmarłej, zstępni dziadków (dzieci, wnuki, prawnuki), pasierbowie (dzieci małżonka spadkodawcy)
4 grupa – ostatnim spadkobiercą w przypadku, gdy nie istnieją osoby z grupy I,II,III (wymienione powyżej) jest gmina ostatniego miejsca zamieszkania osoby zmarłej, która pozostawiła spadek lub Skarb Państwa, w którym mieszkał wcześniej spadkodawca.
Dziedziczenie spadku po zmarłym małżonku
Małżonek posiada prawo dziedziczenia do spadku, gdy w momencie otwarcia spadku nadal pozostawał w związku małżeńskim ze spadkodawcą, a wyrokiem sądu nie została określona separacja. Jeśli małżonkowie byli w separacji faktycznej (tzn. nie orzeczonej drogą sądową) małżonek nie jest wyłączony od dziedziczenia- posiada prawo do spadku.
Istnieje sytuacja, w której małżeństwo zostało zawarte mimo wystąpienia przeszkód do jego upoważnienia (np.pokrewieństwo, małżeństwo zawarte przez przysposobionego i przysposabiającego, np. przez dziadka i wnuczkę). W tym wypadku, jeśli spadkobierca pozostawił po sobie dzieci z innego związku, mogą one wystąpić do sądu o unieważnienie małżeństwa. Jeśli sąd nie odrzuci wniosku, zarządza podzielenie majątku w formie równych części na wszystkie dzieci osoby zmarłej. Jednak jeśli matka dzieci spadkobiercy nie dożyła otwarcia spadku, jej prawo do dziedziczenia przejmują jej zstępni, którzy dziedziczą spadek po połowie.
Jak mówi obowiązujące prawo do dziedziczenia ma prawo małżonek, który w chwili otwarcia spadku wciąż pozostawał w formalnym związku małżeńskim z osobą zmarłą. Jeśli w chwili śmierci spadkodawcy toczyły się sprawy sądowe o rozwód, proces o rozwód zostaje umorzony (zgodnie z przepisami Kodeksu Postępowania Cywilnego), a małżonek posiada prawo do dziedziczenia. Inaczej sprawa wygląda, gdy osoba zmarła wcześniej wystąpiła do sądu o rozwód z winy małżonka, a jego żądanie pozostało zasadne. Wtedy małżonek osoby zmarłej traci prawo do przyjęcia spadku.
O wyłączenie spadku mogą ubiegać się pozostali spadkobiercy ustawowi, którzy zostali powołani do dziedziczenia spadku w zbiegu z małżonkiem (możliwe jest wspólne wytoczenie powództwa).